Об'єднання лемків - Zjednoczenie Łemków

W swojej książce „Łemkowskie rozdroże” prof. Jarosław Syrnyk podejmuje się kilku kluczowych zadań badawczych, takich jak analiza wpływu wydarzeń lat 40. na postawy Łemków, ich zaangażowanie w różne formacje oraz późniejszą mitologizację tych wydarzeń.

Rozważa również, w jaki sposób te doświadczenia są obecnie wykorzystywane do kształtowania obrazu przeszłości i tożsamości potomków wysiedleńców z Łemkowszczyzny.

Spór o to, kim są Łemkowie, mieszkańcy osad położonych na terenie Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego, rozpoczął się w drugiej połowie dziewiętnastego wieku i trwa do dziś. Czy są oni tylko grupą etniczną, czy może narodem — już od rewolucji francuskiej, jak pisał Frederico Chabod „nowym bóstwem współczesnego świata”? A jeśli są narodem, to jakie wynikają z tego dla Łemków prawa?

Nie przerwało tych sporów nawet fizyczne unicestwienie łemkowskiej Arkadii i brutalne wysiedlenia w latach 1944-1947 do Związku Sowieckiego i na tak zwane Ziemie Odzyskane powstałej po II wojnie światowej ludowej Polski. Szczególnie ważnym argumentem w sporach o tożsamość i prawa Łemków stała się ich przeszłość. Sprawy będące dotąd tematem legend i baśni zaczęła zastępować Historia, próbująca wymusić jednomyślność o przeszłości. Łemkowie stali się jej ofiarą, a pamięć o ich dziejach elementem politycznych gier.

Dziś, w zależności od tego kto i w jakim celu mówi o Łemkach, jedne elementy ich historii nagłaśnia, inne przemilcza. Książka Łemkowskie rozdroże ukazuje ten problem skupiając się na wydarzeniach lat 1944–1947 i opisując późniejsze próby ich mitologizacji na użytek określonych ideologii.

Fragment książki:

Według oficjalnych statystyk obecnie w Polsce mieszka ok. 13 tys. osób deklarujących, różnie rozumianą przez samych zainteresowanych, tożsamość łemkowską. W skali kraju liczącego 38 mln mieszkańców stanowi to niewielką część populacji. Należałoby zatem założyć, że ogólna wiedza o Łemkach i Łemkowszczyźnie jest dziś w Polsce raczej powierzchowna. Tematyka ta, np. kwestie dotyczące tożsamości Łemków, ich folkloru, historii, czy kultury, szerzej znane są w trzech dość wąskich środowiskach. Przede wszystkim wśród części osób, które czują się związane z etnosem, deklarują, że są Łemkami/Łemkiniami, czasami kultywują łemkowskie tradycje, mówią po łemkowsku (lub używają języka „naśladującego” łemkowski – chodzi o liczne, często naprędce dokonywane zapożyczenia z języka polskiego, przerabiane na „łemkowskobrzmiące”, np. „dotyczacza”, po polsku: dotycząca, po ukraińsku jaka stosujet’sja, „odnośni”, pol. odnośnie, ukr. stosowno itp.), działają w łemkowskich organizacjach społeczno-kulturalnych itd.

Drugą grupą osób, które coś więcej mogą powiedzieć o Łemkach są łemkoznawcy: badacze, publicyści, ludzie sztuki, pasjonaci historii, krajoznawcy, a zatem wszyscy ci, którzy zawodowo lub hobbystycznie interesują się tą problematyką. Jest też grupa „okazjonalnych” miłośników lub „odkrywców” Łemkowszczyzny, np. turystów napotykających na swej drodze przydrożne krzyże i strzeliste cerkwie, podróżujące w różnych celach osoby, które z zapewne nieukrywanym zdziwieniem mogą odkryć, że np. w okolicach Legnicy w swych samochodach słyszą audycję radia Lem.FM, widzów telewizji śniadaniowych, które od czasu do czasu podążają śladami ciekawostek i osobliwości itd.

Nie czuję się Łemkiem, choć zdarza się, że niektórzy próbują mnie w ten czy inny sposób do społeczności łemkowskiej zaliczać. Łemkowszczyzna jest mi jednak bardzo bliska. Należę do osób, które nie tylko interesują się tym tematem, ale też uważają Łemków za swych pobratymców. Obserwując, a niekiedy uczestnicząc w różnorodnych przedsięwzięciach łemkowskich i „wokółłemkowskich”, nieustannie zaskakuje mnie przy tym, jak ożywione potrafią być prowadzone tu dyskusje i jak gorące bywają polemiki.

Toczą się one teoretycznie wokół kilku kwestii, ale centralną z nich pozostaje, irytujące większość Łemków, pytanie: „kim są Łemkowie”. Część z nich chce (lub nie chce) być nazywana/traktowana/określana jako osoba należąca do określonej wspólnoty. Wśród działaczy łemkowskich dominuje pogląd o politycznym podłożu „wokółłemkowskich” sporów. Inna grupa łączy zagadnienia etniczne z kwestiami religijnymi, a raczej z formalną przynależnością do określonego kościoła. W wymiarze wewnątrz środowiskowym na te, czy inne odpowiedzi wpływają jednak nie tylko zagadnienia ideologiczne, ale również osobiste sympatie lub antypatie, powiązania rodzinne, posiadana wiedza historyczna itd.

Rozdziały i ich krótkie opisy:

Rozdział I
Łemkowszczyzna: projekty niedokończone – Autor bada etnogenezę Łemków, omawia proces polityzacji ich spraw na przełomie XIX i XX wieku oraz analizuje sytuację Łemków w okresie I wojny światowej, II RP i okupacji niemieckiej. Uwzględnia także podziały religijne oraz działalność konspiracyjną.

Rozdział II
Unicestwienie łemkowskiej Arkadii – Rozdział skupia się na przymusowych wysiedleniach Łemków zapoczątkowanych w 1944 roku oraz ich kulminacji w akcji „Wisła” w 1947 roku. Autor opisuje, jak te wydarzenia zniszczyły dotychczasowy świat Łemków, tworząc przepaść między okresem przed i po wysiedleniu.

Rozdział III
Paroksyzmy powysiedleńcze – Rozdział ten opisuje losy Łemków po wysiedleniu, przyglądając się postwysiedleńczym opowieściom o przeszłości. Analizuje społeczno-kulturowe warunki, które wpływały na narracje o ich tożsamości oraz na proces tworzenia opowieści o wysiedleniu.

Rodział IV
Przeszłość – sfera pamięci i komunikacji: tworzywo mitu, tożsamości i polityki – Autor analizuje rolę pamięci i mitów w kształtowaniu tożsamości Łemków oraz ich historii. Rozdział ten podkreśla, jak przeszłość Łemkowszczyzny jest wykorzystywana jako element komunikacji wspólnotowej i tworzenia różnorodnych narracji politycznych.

Wyjątkowość książki i jej znaczenie dla kultury Łemków:

Książka przedstawia wyjątkowy obraz Łemkowszczyzny jako kultury naznaczonej dramatycznymi wydarzeniami historycznymi, takimi jak przymusowe wysiedlenia i rozdarcia ideologiczne. Prof. Syrnyk odkrywa, jak różne interpretacje i narracje wpływają na pamięć zbiorową Łemków oraz ich tożsamość, szczególnie poprzez wątki mitologiczne i nostalgiczne. Książka ma szczególną wartość dla kultury Łemków, gdyż dokumentuje ich losy, które nie są powszechnie znane, oraz podkreśla wpływ polityki na ich historię. Zawarte w niej analizy mogą zainteresować nie tylko Łemków, ale także szersze grono czytelników zainteresowanych tematyką tożsamości narodowej, pamięci i historii w kontekście społecznym.

Z recenzji prof. dr. hab. Igora Hałagidy, Uniwersytet Gdański

Jarosław Syrnyk wziął „na warsztat” region niezwykle złożony i niełatwy, by opisać go z perspektywy historyczno-kulturalno-antropologicznej — Łemkowszczynę. Już to, że do dzisiaj trwają dyskusje nad tożsamością etniczno-narodową Łemków, że sami oni są wewnętrznie pod tym względem (upraszczając nieco sprawę) podzieleni, że w przeszłości i obecnie tak zwana kwestia łemkowska była i jest wykorzystywana do celów politycznych, czyni z Łemkowszczyny niezwykle atrakcyjny, ale też zmitologizowany obszar badawczy.

JAROSŁAW SYRNYK

Profesor doktor habilitowany 

Pracuje w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego, jest pełnomocnikiem rektora UWr do spraw współpracy z Ukrainą. Przedmiotem jego badań są stosunki polsko-ukraińskie w XX wieku oraz wpływ, jaki towarzysząca im przemoc wywarła na losy mikrospołeczeństw i jednostek. Jest autorem monografii, m.in.: Ludność ukraińska na Dolnym Śląsku (1945–1989), Wrocław 2007; „Po linii” rewizjonizmu, nacjonalizmu, syjonizmu… Aparat bezpieczeństwa wobec ludności niepolskiej na Dolnym Śląsku (1945–1989), Wrocław 2013; Trójkąt bieszczadzki. Tysiąc dni i tysiąc nocy anarchii w powiecie leskim (1944-1947), Rzeszów 2018; Przemoc i chaos. Powiat sanocki i okolice: sierpień 1944–lipiec 1947, Warszawa-Wrocław 2020.

Źródło: → Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego